چکیده سابقه و هدف با بررسی روند اهدای خون در یک بازه زمانی می‌توان نقش عوامل احتمالی مؤثر را شناسایی نمود. در این مطالعه هدف بررسی روند اهدای خون در اهداکنندگان استان کرمانشاه طی سال‌های 1388 تا 1392 بود. مواد و روش‌ها در یک مطالعه مقطعی(توصیفی- تحلیلی)، تمام داوطلبان اهدای خون طی سال‌های 1388 تا 1392 بررسی شدند. داده‌های جمع‌آوری شده توسط نرم‌افزارهای Excel و 12 Stata تجزیه و تحلیل گردید و از آزمونهای رگرسیون پواسن برای بررسی معناداری در طول زمان و test-T مستقل برای مقایسه میانگین‌ها در گروه‌های مختلف استفاده شد. یافته‌ها طی سال‌های 1388 تا 1392 (5 سال)، 295925 نفر برای اهدای خون به مراکز خونگیری در استان کرمانشاه مراجعه کردند، 249420 نفر (2/84%) واجد شرایط اهدا و از این تعداد 216563 نفر (8/87%) مرد بودند. روند اهدای خون در مردان طی سال‌های مورد بررسی صعودی بود ولی در زنان روند نزولی داشت، هم چنین از میان اهداکنندگان خون، 117080 نفر(9/46%) اهداکننده مستمر بودند و تعداد اهداکنندگان مستمر خون به صورت صعودی در حال افزایش بود. نتیجه گیری با توجه به این که بیشترین درصد اهداکنندگان خون در غرب ایران را اهداکنندگان مستمر تشکیل می‌دهند و هم چنین روند صعودی تعداد اهداکنندگان مستمر از یک سو و سالم‌تر بودن این افراد به خصوص از نظر عفونت‌هایی هم چون عفونت‌های قابل انتقال از جمله HCV ، HBV و HIVاز سوی دیگر، می‌توان نتیجه گرفت که با گذشت زمان کیفیت و سلامت خون اهدایی در اهداکنندگان استان وضعیت بهتری به خود بگیرد. کلمات کلیدی:اهداکنندگان خون، اهدای خون، ایران
تاریخ دریافت : 18/9/93 تاریخ پذیرش : 5 /3 /94
1- دانشجوی دکترای اپیدمیولوژی ـ مرکز تحقیقات عوامل محیطی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه ـ کرمانشاه ـ ایران 2- مؤلف مسئول: متخصص داخلی ـ دانشیار دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه ـ بلوار شهید بهشتی ـ کرمانشاه ـ ایران ـ کد پستی: 671874316 3- دانشجوی کارشناسی ارشد آمار زیستی ـ دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه ـ کرمانشاه ـ ایران 4- کارشناس علوم آزمایشگاهی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون و پایگاه منطقه‌ای آموزشی انتقال خون کرمانشاه ـ کرمانشاه ـ ایران 5- کارشناس ارشد ریاضی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون و پایگاه منطقه‌ای آموزشی انتقال خون کرمانشاه ـ کرمانشاه ـ ایران 6- پزشک عمومی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون و پایگاه منطقه‌ای آموزشی انتقال خون کرمانشاه ـ کرمانشاه ـ ایران
مقدمه علی‌رغم تحول عظیم علمی و با وجود پیشرفت‌های بزرگی که در علم پزشکی رخ داده است، هنوز تامین خون سالم یکی از چالش‌ها و دغدغه‌های جامعه پزشکی می‌باشد(1). بشر تاکنون هیچ جایگزین مناسبی برای این ماده حیاتی نیافته است. در هر سه ثانیه یک نفر و 10% افرادی که به بیمارستان‌ها مراجعه می‌کنند، نیازمند خون و فرآورده‌های خونی می‌باشند. به طور کلی از هرسه نفر یک نفر در طول زندگی خود نیازمند این ماده حیاتی است(2). یکی از اصلیترین وظایف مراکز انتقال خون در ایران و سرتاسر دنیا، تهیه و توزیع خون سالم می‌باشد. امروزه به دلایل مختلف، مصرف خون و فرآورده‌های خونی افزایش یافته است(2). بنابراین باید تعداد اهداکنندگان خون نیز به موازات آن افزایش یابد. به طور کلی اگر خون سالم و کافی از طریق اهدای خون داوطلبانه تامین نگردد، سلامت خون و در نتیجه سلامت جامعه مورد تهدید قرار خواهد گرفت(3). ایران یکی از معدود کشورهایی است که توانسته است از سال 2004 به بعد تمام خون مورد نیاز خود را از افراد داوطلب و بدون استفاده از خون جایگزین تامین کند(4). با توجه به این که آزمایشهای غربالگری با وجود بهترین امکانات تضمین کننده سلامتی خون نمی باشد، انتخاب اهداکننده مناسب و شناسایی جمعیتهای کم خطر از نظر عفونت‌های منتقله از طریق خون، در تضمین سلامت از جایگاه ویژهای برخوردار است(5). به طوری که دعوت از گروه‌های کم خطر جامعه جهت اهدای خون داوطلبانه و ساماندهی جمعیتهای اهداکننده مستمر از مهم‌ترین راه‌کارهای مراکز انتقال خون دنیا می‌باشد(4). برای این کار علاوه بر این که نیاز است اهداکنندگان خون شناسایی گردند، برای ساماندهی اهداکنندگان باید روند اهداکنندگان برای اهدای خون در یک بازه زمانی نسبتاً طولانی مورد بررسی قرار گیرد تا بتوان علاوه بر پیش‌بینی وضعیت آینده، نقش عوامل احتمالی را در روند اهدای خون در اهداکنندگان شناسایی نمود. لذا هدف از این مطالعه، بررسی رونـد اهـدای خـون در اهداکنندگـان استان کرمانشاه طی سال‌های 1388 تا 1392 بود. مواد و روش‌ها مطالعه حاضر از نوع توصیفی ـ تحلیلی (مقطعی) بود که تمام اهداکنندگان خون طی سال‌های 1388 تا 1392 (60 ماه) که اطلاعات آن‌ها در پرونده‌های سازمان انتقال خون استان کرمانشاه موجود بود؛ مورد بررسی قرار گرفتند. استان کرمانشاه غربی‌ترین استان ایران می‌باشد که دارای جمعیتی نزدیک به دو میلیون نفر است. در پرونده‌های سازمان انتقال خون اطلاعاتی هم چون سن، جنس، وضعیت تاهل، وضعیت اهدای خون (بار اول، با سابقه، مستمر)، واجد شرایط اهدای خون یا معافیت از آن، نوع معافیت(موقت- دائم) و علت معافیت ذکر شده است. با توجه به این که در ایران اهداکننده جایگزین وجود ندارد و تمام اهداکنندگان خون داوطلب می‌باشند، مطالعه حاضر بر روی داوطلبین اهدای خون انجام شد(4). در این مطالعه منظور از اهداکننده بار اول، اهداکنندههایی هستند که برای اولین بار به مراکز اهدای خون مراجعه کرده و سابقه هیچ گونه اهدای خونی ندارند. اهداکننده با سابقه به اهداکنندههایی اطلاق می‌شود که سابقه اهدای خون دارند ولی از آخرین باری که اهدای خون نموده‌اند، بیش از یک سال می‌گذرد. این تعریف در برگیرنده اهداکنندگانی است که در سال کمتر از 2 بار خون اهدا می‌نمایند. اهداکننده مستمر، اهداکنندهای است که سالانه حداقل دو بار خون اهدا می‌کند، و منظور از معافیت موقت سابقه ابتلا به بعضی از بیماری‌ها(نظیر سرما خوردگی)، مصرف برخی از داروها(مثل مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها، تزریق واکسن ) و بعضی حالات ویژه(نظیر برخی اعمال جراحی، شیردهی و بالا یا پایین بودن فشار خون) است که سبب می‌شود فرد به طور موقت از اهدای خون معاف شود. معافیت دائم در شرایط ابتلا به بعضی از بیماری‌ها(مثل سکته قلبی و مغزی، ابتلا به هپاتیت بعد از 10 سالگی) و برخی از شرایط ویژه (مثل تزریق مواد مخدر) به وجود می‌آید که سبب می‌شود اهداکننده تا پایان عمر نتواند خون دهد(6). دستورالعمل سازمان انتقال خون ایران برای کنترل عفونت‌های منتقله از راه خون بدین گونه است که بر روی تمامی خون‌های به دست آمده به روش الایزا، آزمایشهای HIV Ab ، HCV Ab و HBsAg انجام می‌شود. اگر آزمایش در مرحله اول منفی باشد، به عنوان نمونه سالم و عاری از آلودگی گزارش شده، در صورتی که واکنش‌پذیر باشد (مثبت) برای HCV Ab ، HBs Ag و HIV Ab به ترتیب آزمایشهای test confirmatory HBsAg ، (ریبا) Recombinant Immuno Blot Assay و Western Blot انجام می‌گیرد(7). علاوه برتوصیف داده‌ها (استفاده از میانگین و انحراف معیار برای متغیرهای کمی و درصد برای متغیرهای کیفی)، از آزمونهای t-test مستقل برای مقایسه میانگین‌ها در گروه‌های مختلف و از آزمون رگرسیون پواسن برای بررسی معناداری در طول زمان استفاده شد. داده‌ها با کمک نرم‌افزارهای Excel و STATA 12مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت، هم چنین در این مطالعه سطح معناداری 01/0 p< در نظرگرفته شده است.
یافته‌ها طی سال‌های 1388 تا 1392 (5 سال)، 295925 نفر برای اهدای خون به مراکز خونگیری در استان کرمانشاه مراجعه کردند، که 249420 نفر(2/84%) واجد شرایط اهدا بودند. از این تعداد 216563 نفر(8/87%) مرد بودند. 9/19% از آن‌ها کمتر از 25 سال و 7/8% از اهداکنندگان بالای 50 سال سن داشتند. از میان مراجعه‌کنندگانی که واجد شرایط اهدای خون نبودند، به ترتیب معافیت موقت، انصراف از اهدا و معافیت دائم با 50324 ، 1909 و 3050 نفر بیشترین سهم را در میان دلایل داشتند. از میان داوطلبان اهدای خون، 292126 نفر(7/98%) برای کنترل عفونت‌های قابل انتقال با ترانسفوزیون،(HBV ، HCV و HIV) مورد آزمایش الایزا قرار گرفتند(سایر افراد به دلیل انصراف از اهدای خون بررسی نشدند) که به ترتیب 694 (23/0%)، 463 (15/0%) و 324 (11/0%) نفر واکنش‌پذیر (مثبت) بودند، ولی در آزمایشهای تاییدی برای تشخیص HBV ، HCV و HIV در اهداکنندگان خون در استان کرمانشاه این میزان به ترتیب به 442(15/0%)، 222 (07/0%) و 14 (004/0%) مورد کاهش یافت. از میان 678 عفونت تایید شده، تنها 13مورد(9/1%) در اهداکنندگان مستمر بود، در مجموع 45/0% از اهداکنندگان واکنش‌پذیر (مثبت) در آزمایشهای تاییدی مثبت شدند. روند آزمایشهای تاییدی در سال‌های مورد مطالعه تفاوت معناداری نداشت. ولی روند اهدای خون در مردان 3125 + 9/14 ماه y= صعودی بود که این روند صعودی از لحاظ آماری معنادار می‌باشد(001/0 p<). بر عکس مردان، روند اهدای خون در زنان 446+ 6/2- ماه y= روند نزولی معناداری داشت(001/0 p<). در مجموع روند اهدای خون در استان کرمانشاه به دلیل نسبت بیشتر مردان، روند صعودی داشت(001/0 p<)(نمودار 1).
نمودار 1: روند اهدای خون در اهداکنندگان استان کرمانشاه طی سال‌های 1388 تا 1392 بر حسب جنس
نمودار 2: روند اهدای خون در اهداکنندگان استان کرمانشاه طی سال‌های 1388 تا 1392 بر حسب گروه سنی
بررسی روند اهداکنندگان خون در استان نشان می‌دهد که روند اهدای خون در گروه سنی 26 تا 35 سال، 3125 ± 9/14 ماه y= صعودی است که از لحاظ آماری نیز معنادار است ولی روند اهدای خون در سایر گروه‌های سنی ثابت می‌باشد(نمودار 2).
نمودار 3: روند اهدای خون در اهداکنندگان استان کرمانشاه طی سال‌های 1388 تا 1392 برحسب نوع اهدا
از میان اهداکنندگان خون، 117080نفر(9/46%) اهداکننده مستمر و 55772 نفر(3/22%) اهداکننده با سابقه بودند و مابقی اهداکنندگان سابقه اهدای خون نداشتند (نمودار 3). روند اهدای خون بر حسب وضعیت اهدا نشان داد که تعداد اهداکنندگان مستمر خون(1709 + 9/7 ماه y=) به صورت صعودی در حال افزایش است(001/0 p<) ولی روند تعداد اهداکنندگان با سابقه و بار اول هر چنـد کـه صعـودی اسـت ولـی از لحـاظ آمـاری معنـادار نمی‌باشد. روند ماهیانه تعداد اهداکنندگان خون نشان می‌دهد که کمترین تعداد اهدای خون در 5 سال مورد مطالعه با میانگین 407 ±3607 نفر در ماه رمضان و بیشترین تعداد اهدای خون در ماه محرم با 157 ±47090 نفر بود که این تفاوت از لحاظ آماری معنادار می‌باشد (001/0 p<).
بحث یافته‌های این مطالعه نشان داد که سالمترین خون از اهداکنندگان مستمر تهیه می‌شود، اهداکنندگان در اولین اهـدا بایـد تشویق شوند که به محض تحقق شرایط اهدا، نتایج مثبت حاصل از آزمایشهای غربالگری که با روش الایزا انجام گرفته می‌تواند ناشی از یک واکنش حقیقی یا یک واکنش کاذب باشد. میزان واکنش‌های کاذب یا حقیقی در هر آزمایشی بستگی زیــادی بـــه دو ویژگی اختصاصیت و حساسیت کیت‌های مورد استفاده و میزان شیوع عوامل عفونی مورد آزمایش در جمعیت‌ها دارد. به طوری که در جمعیت‌هایی با شیوع پایین، احتمال کاذب بودن نتایج مثبت یک آزمایش غربالگری نسبت به جمعیت‌هایی با شیوع بالا، بیشتر است. با توجه به این موضوع و برای جلب اعتماد اهداکنندگان، هر نمونه خون اهدایی که در یکی از آزمایشهای غربالگری واکنش مثبت نشان بدهد، باید قبل از آگاه کردن اهداکننده، بـه آزمایشگـاه کنتـرل کیفیـت ارســال شـود تا آزمایشهای تاییدی بر روی آن نمونه انجام گیرد. آزمایشهای تاییدی از اختصاصیت بیشتری نسبت به آزمایشهای غربالگری برخوردار هستند. آزمایش مثبت کاذب به معنای اشتباه در انجام آزمایش تلقی نمی‌شود و در عین حال دلیل بر وجود بیماری در فرد هم نیست. با این وجود مطابق قوانین سازمان انتقال خون، خون اهدا کننده با نتیجه آزمایش"مثبت کاذب (false positive)"را نمی‌توان به بیماران تزریق نمود؛ حتی اگر نتیجه آزمایشهای بعدی منفی باشد(5). در این مطالعه شیوع عفونت HBV در اهداکنندگان خون 15/0% بود که نسبت به مطالعه‌های انجام شده در فیلیپین و کوزو 2/4% ، هند 887/0% ،ترکیه 07/1% و عربستان 5/1% کمتر بود، هم چنین شیوع HCV در مطالعه حاضر نسبت به مطالعه‌های انجام شده در هند 39/0%، عربستان 4/0% و اندونزی 88/0% کمتر بود، در مجموع شیوع HCV در اهداکنندگان خون بین 04/0% تا 2/2% و شیوع HBV در اهداکنندگان بین 10% تا 2/0% از پراکندگی بیشتری برخوردار بود که احتمالاً به دلیل تفاوت در میزان واکسیناسیون و مواجهه با عامل بیماری‌زا می‌باشد(15-8). ولی اکثر مطالعه‌ها نشان داده است که شیوع HBV در حال کاهش است(16). هم چنین در این مطالعه شیوع HIV در داوطلبـان اهـدای خون کمتر از سایر کشورها بود(18، 17). نزدیک به 85% از مراجعه‌کنندگان برای اهدای خون واجد شرایط اهدا بودند که نسبت به مطالعه‌های انجام شده در برزیل(5/77%)، ترینیداد و توباگو(4/64%)، نیجریه(84%) و هند(6/83%) بیشتر است ولی نسبت به مطالعه‌های انجام شده در امریکا(4/74% تا 2/87%)، ترکیه (4/85%) و فرانسه(2/89%) تعداد افراد واجد شرایط اهدا کمتر است(25-19). به طور متوسط 79% تا 90% افراد مراجعه‌کننده برای خون دادن، واجد شرایط اهدا هستند(26). در مطالعه حاضر نزدیک به 12% از اهداکنندگان خون را زنان تشکیل داده بودند که با مطالعه‌های انجام شده در سایر استان‌های ایران، هم‌خوانی دارد(27). در سایر نقاط جهان میزان مشارکت زنان در اهدای خون متفاوت بود به طوری که در مطالعه‌های انجام گرفته در چین، 07/51% در امریکا، 54% در برزیل، 2/33% در نیجریه، 16% و در غنا، 5/2% از اهداکنندگان را زنان تشکیل داده بودند(30-28، 21، 15). به طور کلی نتایج نشان داده است که با پیشرفت کشورها، نسبت اهدای خون در زنان نیز افزایش پیدا کرده است. محققین دلایل متعددی را برای عدم اهدای خون در زنان ایرانی ذکر می‌کنند که از آن جمله نگرانی از کم خونی، ترس از خونگیری، عدم توجه به تغذیه مناسب و عدم اطلاع‌رسانی کافی از مهم‌ترین دلایل استقبال کم بانوان از اهدای خون است. هم چنین بعضی از بانوان براین باورند که کم خون هستند و اهدای خون برایشان مضراست(31). با توجه به این که نزدیک به نیمی از جمعیت ایران را زنان تشکیل می‌دهد و روند اهدای خون در زنان نزولی است، لازم است با فرهنگ‌سازی و حذف باورهای غلط میزان مشارکت زنان را در اهدای خون افزایش داد. در مطالعه حاضر اهداکنندگان مستمر با 9/46% بیشترین درصد اهداکنندگان خون را تشکیل داده بودند، در مطالعه‌های انجام شده در سایر استان های ایران به طور متوسط بین 30% تا 60% اهداکنندگان را اهداکنندگان بار اول تشکیل داده بودند، در کشورهای مختلف درصد اهداکنندگان مستمر متفاوت بود به طوری که در برزیل 8/30%، در چین 64% و اهدا کنندگان عرب کویتی 79% و غیر عرب کویتی 89% اهداکننده بار اول بودند(33-30، 27). تحقیقـات انجـام شـده نشـان مـی‌دهد که روند اهدای خون در اهدا کنندگان بار اول در حال کاهش و در اهداکنندگان مستمر در حال افزایش است که با یافته‌های این مطالعه هم‌خوانی دارد(34). یافته‌های مطالعه حاضر نشان داد که تعداد اهداکنندگان کمتر از 25 سال در حال کاهش است، دلایل زیادی برای کاهش تعداد اهداکنندگان جوان ذکر می‌کنند که احتمالاً مهم‌ترین دلیل آن کاهش تعداد اهداکنندگان خون در این گروه سنی می‌باشد. با توجه به این که مطالعه‌های مختلف نشان داده است که هر اندازه سن اهدا در بار نخست کمتر باشد استمرار اهدای خـون بیشتر است، نیاز است مسئولین با آگاه‌سازی و تولید برنامه‌هـای فرهنگـی، میـزان مشـارکـت ایـن گروه سنی را افزایش دهند.
نتیجه‌گیری در مجموع می‌توان نتیجه گرفت که با توجه به این که بیشترین درصد اهداکنندگان خون در استان را اهداکنندگان مستمر تشکیل داده است و هم چنین روند تعداد اهداکنندگان مستمر در استان صعودی است و از طرفی دیگر با توجه به این که مطالعه‌های مختلف در سرتاسر جهان نشان داده است که اهداکنندگان مستمر نسبت به اهداکنندگان بار اول خون سالم‌تری دارند به خصوص این که شیوع عفونت‌های قابل انتقال از جمله HCV ، HBV و HIV در اهداکنندگان مستمر کمتر از اهداکنندگان بار اول است، می‌توان نتیجه گرفت که با گذشت زمان کیفیت و سلامت خون اهدایی در اهداکنندگان استان وضعیت بهتری به خود بگیرد(5).
Moradinazar M, Ataie M, Moradinazar Z, Yousefi H, Yarmohammadi S, Soltanian E. Trend of blood donation in Kermanshah province 2009-2013. Sci J Iran Blood Transfus Organ 2015; 12 (3) :215-222 URL: http://bloodjournal.ir/article-1-924-fa.html
مرادی نظر مهدی، عطایی ماری، مرادی نظر زینب، یوسفی هوشنگ، یارمحمدی سعیده، سلطانیان ابراهیم. روند اهدای خون در اهداکنندگان استان کرمانشاه طی سال‌های 1388 تا 1392. فصلنامه پژوهشی خون. 1394; 12 (3) :215-222
